Vị trí
Thành Cổ Quảng Trị nằm ngay ở trung
tâm thị xã Quảng Trị, cách quốc lộ 1A khoảng 2km về phía Đông, cách bờ sông Thạch
Hãn 500m về phía Nam.
Đây vừa là công trình thành luỹ quân sự,
vừa là trụ sở hành chính của nhà Nguyễn trên đất Quảng Trị từ năm 1809 đến năm
1945. Theo các nguồn tài liệu thì vào đầu thời Gia Long, thành được xây dựng tại
phường Tiền Kiên (Triệu Thành - Triệu Phong), đến năm 1809, vua Gia
Long cho dời đến xã Thạch Hãn (nay là phường 2 thị xã Quảng Trị).
Kiến trúc
Lúc đầu, thành được đắp bằng đất, đến
năm 1827, vua Minh Mạng cho xây lại bằng gạch. Khuôn viên Thành Cổ Quảng Trị có
dạng hình vuông với chu vi tường thành là 481 trượng 6 thước (gần 2000m), cao 1
trượng 94m), dưới chân dày 3 trượng (12m). Bên ngoài thành có hệ thống hào rộng
bao quanh. Bốn góc thành là 4 pháo, đài cao, nhô hẳn ra ngoài. Các cửa: Tiền, Hậu,
Tả, Hữu xây vòm cuốn, rộng 3,4m, phía trên có vọng lâu, mái cong, lợp ngói, cả
4 cửa đều nằm chính giữa 4 mặt thành.
Nội thành có các công trình kiến trúc
như Hành cung, cột cờ, dinh Tuần Vũ, dinh án Sát, dinh Lãnh Binh, Ty Phiên, Ty
Niết, kho thóc, nhà kiểm học, trại lính … Trong đó, Hành cung được xem là công
trình nổi bật nhất: bao bọc xung quanh là hệ thống tường dày, chu vi 400m, có
hai cửa. Hành cung là một ngôi nhà rường, kết cấu 3 gian, 2 chái, mái lợp ngói
liệt, trên có trang trí các hoạ tiết: rồng, mây, hoa, lá… Đây là nơi để vua ngự
và thăng quan cho các quan cấp tỉnh ở Quảng Trị hay tổ chức các lễ tiết trong
năm.
Lịch sử
Cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, khi thực
dân Pháp đặt chính quyền bảo hộ thì Thành Cổ lại có thêm nhà lao, toà mật thám,
trại lính khố xanh, cơ quan thuế đoạn... Từ năm 1929 đến năm 1972, nhà lao Quảng
Trị là nơi giam cầm các chiến sĩ cộng sản và những người yêu nước và chính nơi
đây đã trở thành trường học chính trị, để rèn luyện ý chí son sắt, đấu tranh trực
diện với kẻ thù của những người yêu nước.
Thành Cổ Quảng Trị còn được thế giới
biết đến và kính phục bởi cuộc đấu tranh anh dũng để bảo vệ Thành Cổ suốt 81
ngày đêm của các chiến sĩ giải phóng quân và nhân dân Quảng Trị
Hai phần ba tỉnh Quảng Trị được hoàn
toàn giải phóng vào đầu năm 1972 là sự quyết định thắng lợi tại bàn Hội nghị
Paris về chấm dứt chiến tranh ở Việt Nam. Vì vậy, để làm thay đổi hội nghị, Mỹ
- ngụy đã âm mưu huy động tối đa lực lượng và phương tiện nhằm tái chiếm thị xã
Quảng Trị mà trong đó mục tiêu đánh phá hàng đầu là Thành Cổ.
Tại thị xã nhỏ bé chưa đầy 2km2
này, địch đã tập trung vào đây mỗi ngày 150 - 170 lần máy bay phản lực, 70 - 90
lần máy bay B52, 12 - 16 tàu khu trục, tuần dương hạm, 2 sư đoàn dù và thuỷ
quân lục chiến, 1 liên đoàn biệt động, 4 trung đoàn thiết giáp (với 320 xe
tăng, xe bọc thép) và hàng chục tiểu đoàn pháo cỡ lớn...
Chỉ trong vòng 81 ngày, Mỹ- ngụy đã ném
xuống đây gần 330.000 tấn bom đạn, tương đương sức công phá của 7 quả bom
nguyên tử mà Mỹ đã ném xuống Nhật Bản năm 1945. Riêng ngày 25/7, chúng xả vào
Thành Cổ hơn 5000 quả đại bác.
Trước cuộc tấn công cực kỳ dã man đó,
quân và dân ta dù số lượng không đông (các đơn vị của sư 320, 308, 325 là chủ yếu)
song với ý chí quyết tâm cao độ, tinh thần chiến đấu kiên cường đã đánh địch bật
ra khỏi Thành Cổ và cả thị xã mà có khi "mỗi mét vuông đất là cả một mét
máu".
Chiến công ở Thành Cổ Quảng Trị đi vào
lịch sử đấu tranh cách mạng của dân tộc Việt Nam những trang hào hùng. Thành Cổ
là nơi hi sinh cao quý của biết bao chiến sĩ giải phóng quân và nhân dân Quảng
Trị anh hùng. Thành Cổ Quảng Trị được Bộ Văn hoá - Thông tin xếp hạng di tích
Quốc năm 1986. Năm 1994, Thành Cổ Quảng Trị lại được xếp vào danh mục những di
tích Quốc gia đặc biệt quan trọng.
Do phải gánh chịu một khối lượng bom đạn
khổng lồ trong chiến tranh nên từ sau hoà bình lập lại, Thành Cổ chỉ còn dấu vết
của một số đoạn thành, lao xá, cổng tiền, hậu...
Từ năm 1993 - 1995, hệ thống hào, cầu,
cống, một số đoạt thành, cổng tiền đã được tu sửa, hàng nghìn cây dừa đã mọc
lên phía trong thành. Đặc biệt một đài tưởng niệm lớn đã được xây dựng ở chính
giữa Thành Cổ. Đài tưởng niệm được đắp nổi bằng đất có hình một nấm mồ chung, bốn
phía gia cố xi măng tạo thành hình bốn cửa của Thành Cổ, phía trên là nơi để mọi
người thắp hương tưởng niệm.
Hiện nay Thành Cổ được Nhà nước đầu tư
để tôn tạo các khu vực:
Khu ghi dấu ấn về cuộc chiến đấu 81 ngày
đêm ở góc Đông Nam, tái tạo lại chiến trường năm 1972 với hầm hào, công sự, hố
bom… Tại đây sẽ đặt 81 khối đá tự nhiên tạc văn bia mô tả cuộc chiến đấu phi
thường của quân và dân ta.
Khu phục dựng Thành Cổ nguyên sinh: ở
phía Đông bắc, thu nhỏ kiến trúc các công trình cổ, trồng một rừng mai vàng để
gợi biểu tượng non Mai sông Hãn.
Khu công viên văn hoá: ngoài tượng đài
và nhà trưng bày bổ sung hai tầng, tại phía tây và tây nam này xây dựng một
công viên có nhiều lối đi, ghế đá, cây cảnh, hồ nước, sân chơi,...
Thành Cổ Quảng Trị là địa chỉ đỏ để
giáo dục truyền thống yêu nước và là điểm thu hút hấp dẫn khách tham quan trong
nước và bè bạn quốc tế.
