Di tích Căn cứ Thành Tân Sở nằm ở làng Mai Đàn, xã Cam Chính, thuộc vùng đất đỏ Cùa, huyện Cam Lộ. Di tích Căn cứ Thành Tân Sở được Bộ Văn hóa - Thông tin xếp hạng Quốc gia theo quyết định số 65/QĐ-BVHTT ngày 16 tháng 1 năm 1995. Đây là một di tích thành lũy quân sự cuối cùng của triều đại phong kiến triều Nguyễn ghi dấu những sự kiện lịch sử quan trọng của phong trào Cần Vương chống Pháp đầu thế kỷ XX.
Tân Sở là một vùng đất hết sức kín đáo, biệt lập với đồng bằng và xa cách với trung tâm các sở lỵ. Bao quanh bốn phía là các đỉnh núi, dãy đồi tự nhiên tạo ra như một vòng thành khép kín. Mặt phía đông hướng ra đồng bằng Triệu - Hải rất thuận lợi cho việc giao lưu với miền xuôi. Các mặt kia đều có những con đường thượng đạo dẫn qua Lào và ra Bắc phòng khi rút lui, vì vậy nơi đây đã được chính quyền quân chủ phong kiến qua các thời kỳ chọn làm đồn trấn ải biên giới, Nha sơn phòng. Đến năm 1883 thì đổi thành Sơn phòng Quảng Trị hay còn gọi là thành Tân Sở.
Khi thực dân Pháp sang xâm lược nước ta (năm 1858), Triều đình nhà Nguyễn sau một thời gian chống cự yếu ớt, đi từ nhượng bộ này đến nhượng bộ khác, nội bộ triều đình nhà Nguyễn lục đục, chia bè phái. Trong đó phái chủ chiến, kiên quyết đánh Pháp đứng đầu là Thượng thư Bộ binh Tôn Thất Thuyết, quan phụ chính đại thần Nguyễn Văn Tường. Năm 1883, trước sự uy hiếp của quân đội Pháp, Hếu không còn là kinh đô an toàn cho quan quân triều Nguyễn. Đứng trước nguy cơ mất nước, kinh thành bị uy hiếp, phái chủ chiến đã bí mật tổ chức sơn phòng ở các tỉnh để chuẩn bị kháng chiến lâu dài. Một kinh đô dã chiến đã được khẩn trương xây dựng ở Tân Sở, Quảng Trị để làm nơi trú ẩn cho vua và triều thần khi hữu sự. Căn cứ kháng chiến ở Tân Sở bắt đầu xây dựng từ năm 1883 và đến năm 1885 thì hoàn thành. Dưới sự chỉ đạo của các quan: Nguyễn Văn Tường, Tôn Thất Lệ, Đặng Duy Cát, hàng nghìn binh lính, dân phu đã đào đắp miệt mài suốt ngày đêm. Chính từ công việc đào đất, trồng tre để xây dựng căn cứ Tân Sở vốn tốn rất nhiều công sức nhưng nhân dân ta lại không hề nghĩ đến lợi ích riêng mà có câu ca: "Ăn cơm nhà đi vác tre ngà cho quan"
Thành Tân Sở có cấu trúc theo hình chữ nhật: chiều dài 548m, chiều rộng 418m, tổng diện tích là 22,9 ha. Thành ngoại có 4 cửa: Tiền, Hậu, Tả, Hữu đắp bằng đất, phía ngoài có hàng rào cọc nhọn và hệ thống hào bao quanh (sâu 2m, rộng 10m), 4 mặt thành được trồng tre ngà dày đặc gồm bốn lớp cách nhau hàng chục mét, giữa các lớp tre là thành đắp bằng đất. 4 góc thành có 4 giếng nước sâu 20 m, bên trong thành ngoại có nhà cửa, trại lính, kho tàng, bãi tập trận của voi ngựa; Ở các cửa và góc thành đều có các đồn lính, ụ súng canh giữ, bảo vệ thành nội.
Thành nội được xây dựng bằng gạch vững chắc, chiều dài là 165 m, chiều rộng 100m, tổng diện tích là 1,65 ha. Nội thành có 5 cửa: Tiền, Hậu, Tả, Hữu và Ngọ Môn giành cho vua và các quan ra vào hành cung. Bên trong thành nội có các khu nhà kiên cố là nơi ở, làm việc của các quan Tiền đường, Bang tá, Lãnh binh, Chánh, Phó sứ...
Sau sự kiện binh biến đêm 23/5 ất Dậu (1885) tại kinh thành Huế do phái chủ chiến tiến hành đánh úp quân Pháp bị thất bại, vua Hàm Nghi cùng các quan đại thần của phái chủ chiến và đoàn tuỳ tùng phò xa giá ra Tân Sở.
Tại Tân Sở, ngày 13/7/1885, thay mặt vua Hàm Nghi, Tôn Thất Thuyết đã ban hịch Cần Vương kêu gọi nhân dân phò vua đánh Pháp. Tân Sở trở thành trung tâm lãnh đạo kháng chiến của phong trào Cần Vương. Hưởng ứng chiếu Cần Vương, khắp nơi trong cả nước, dưới sự lãnh đạo của các văn thân, sĩ phu yêu nước, nhân dân đã nổi dậy đánh Pháp. Ở Quảng Trị, hưởng ứng hiệu triệu Cần Vương, hàng ngàn nghĩa binh được chiêu mộ ở các làng xã được đưa lên Tân Sở để kháng Pháp.
Thực dân Pháp sau vụ bị quan quân triều đình nhà Nguyễn tấn công đã trả thù man rợ. Chúng gây ra vụ thảm sát tàn khốc đối với nhân dân kinh thành Huế, rồi sau đó tức tốc đánh chiếm Tân Sở, bắt cho được vua Hàm Nghi và những người cầm đầu phe chủ chiến.
Do vũ khí thô sơ, binh lính lại ít, biết không thể kháng cự nổi quân Pháp nên Tôn Thất Thuyết đã phò vua Hàm Nghi theo đường thượng đạo lên vùng núi phía tây Quảng Trị rồi ra Hà Tĩnh. Sau khi thực dân Pháp chiếm được Tân Sở, chúng đã đốt phá, huỷ diệt hoàn toàn.
Tân Sở chìm trong biển lửa, báo hiệu sự kết thúc của một kinh đô - một trung tâm đầu não lãnh đạo phong trào Cần vương, ghi lại một mốc lịch sử vô cùng oanh liệt chống ngoại xâm của dân tộc ta, trở thành nơi chứng kiến, ghi nhận tinh thần dân tộc của một vị vua yêu nước - vua Hàm Nghi.
Tân Sở là một công trình thành lũy quân sự dã chiến, căn cứ phòng bị cho kinh thành khi thất thủ, trung tâm đầu não của phong trào Cần Vương. Đó là một công trình quân sự cuối cùng của triều đình phong kiến nhà Nguyễn. Ra đời trong một hoàn cảnh đặc biệt, căn cứ Tân Sở là nơi chứng kiến những ngày bi hùng của dân tộc, ghi nhận sự vùng dậy cuối cùng của giai cấp phong kiến quân chủ Việt Nam trong phong trào lãnh đạo dân tộc chống ngoại xâm. Tân Sở là nơi nhen nhóm là nơi thổi bùng ngọn lửa của phong trào yêu nước chống Pháp những năm cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX.Trong cuộc chiến tranh xâm lược Việt Nam, đế quốc Mỹ đã biến Tân Sở thành một căn cứ quân sự để tạo nên vành đai kiên cố dọc Đường 9.
Sau hoà bình, Tân Sở ngổn ngang những đống phế liệu chiến tranh và chi chít hàng trăm hố bom. Hiện nay, thành Tân Sở đã mất hết dấu vết, là vùng đất trồng hoa màu và cây lâm nghiệp của dân địa phương.Di tích Căn cứ Thành Tân Sở rất cần được gìn giữ, tôn tạo và làm nơi giáo dục truyền thống yêu nước cho các thế hệ.
Tác giả bài viết: Nguyễn Duy Hùng
